POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA. Поэзия на языке Кечуа в Боливии.

Поэзия на языке Кечуа в Боливии.
POESÍA QUECHUA EN BOLIVIA (La Poesía Quechua de Jesús Lara)

ERA PRECOLOMBINA

JAILLI SAQRADO

HIMNO DE MANCO QHÁPAJ
Wiraqocha,
Tijsi qhápaj,
“Kay uya kachun,
Kak warmi kachun”
Ñinki qan.
Willka ullqa apu,
Jinantinmi
Chijchi kámaj,
¿Maypin kanki –
Manan churiyki
Kayman jina –
Jananpichu,
Urinpichu,
Kinrayninpichu,
Qhápaj usnuykipichu?
“Jay” nilláway.
Janan qhochapi
Turáyaj,
Urin qhochapi
Tiyákuj,
Pacha kámaj,
Runa wállpaj,
Apu aukikuna
Allqa ñawinwan
Rikuytan munanku.
Rikújtiy, yachájtiy,
Unanchájtiy,
Jamuttajtiy,
Rikuwankin,
Yachawankin.
Intiqa, Killaqa,
Punchauqa, tutaqa,
Poqoyqa, chiryqa,
Manamin yanqhachu,
Kamachisqan purin,
Unanchasqaman,

Tupusqamanmin
Chayanman. Qanmin
Thupayaurita
Apachimurqanki.
“Jay” nilláway,
Uyarilláway,
Manarajpas
Saykkujtiy, wañújtiy.
(Primer himno trascrito en Relación de antiqüedades deste Reyno del
Perú, por Juan de Santacruz Pachakuti Yanki Salkamaywa).

LA MUERTE DE MANCO QHÁPAJ
Kusi simíraj,
Kusi qallúraj
Ppunchau kay tuta
Wajyankítaj
Sasikuspa suyanki
Ichapas kusinchispaj
Qqellpunchíspaj
Maymantapas
Runa wállpaj,
Apu tijsi qhápaj
Uyarisunki
“Chay” nisunki qantaqa
Mayñijmantapas.
Jinátaj wiñáypáskay.
Kámáyuj, jamunki.
(Tercer himno. Ibid).

CONJURO DE QHÁPAJ YUPANKI
Janan páchaj,
Urin páchaj,
Qhocha manttaráyaj
Kamaqenpa
Túkuy apakujpa
Sinchi ñawiyojpa

2

Manchay simiyujpa
“Kay qhari kachun,
Kay warmi kachun”
Ñispa kamajpa
Sutinpimi
Kamachiyki
¿Pin kanki,
Mayqenmi kanki,
Imatan ninki?
Rimayña.
(Cuarto himno. Ibid.)

HIMNO DE INKA RUKA
Jamúyraj
Janan chichij,
Urin chichij, Apu,
Jinantinmi llútaj,
Tijsi qhápaj.
Runa wállpaj, chunka
Mucchaykusqayki
Allqa ñawiywan
Cchípij ñispa.
Ullpuykusqayki,
Rikulláway,
Mayukuna,
Phajchakunari,
Ppisqukunari
Qhajllapallanqa.
Tiyachíway.
Jinantáraj
Qhapariysíway
Llapan kunkaykiwan,
Munallaykiwanpas
Yuyaykuspalla
Qhochukullasun,
Kusikullasun.

3

Ancha jinalla
Ashka rispa
Ñikusun.
(Quinto himno. Ibid).

HIMÑO
Llulla wateqa
Jauccha auqa súpay,
Chhikiymanta,
Pallqoymanta,
Cchirmayñaymanta
Qanta Kusko qhapaipa
Auqankunajta
Muccharqayki,
Kallpaysaywan,
Kallparikuywan
Aspakayñiywan
Runa arpayñiywan,
Qanta, jillu súa
kunajtaqa.
Ichapas qankuna
(Akuykunaqa
Runa wallpaqeypa
Jauccha auqaña
Qhatimusqanpas
Kankichej.
Chhikallata,
Jinallata
Mitaysánay,
Willkakunapas
Qankunawanqa
Rimachun.

4

Qankuna
Kunajtan ari
Jatun Apu
Taripákuj,
Wiraqocha
Pacha yacháchij
Yanan ñisqaqa
Chejnisusqanki.
(Séptimo himno. Ibid).

ORACIÓN PRIMERA AL HACEDOR
Tijsi Wiraqocha,
Qanlla qaylla Wiraqocha,
Tukuypi kaj Apu.
Wiraqocha kámaj, chúraj,
” uya kachun, warmi kachun”
Ñispalláraj rúraj.
Kamasqayki, churasqayki
Qasilla, qhespilla
Kausamuchun.
¿Maypin kanki? ¿Jawapichu,
Ukhupichu, phuyupichu,
Llanthupichu?
Uyaríway, “jay” níway,
Yurajyánay pacha kama,
Saykkújtiyri chhaskichíway.
Jatarichíway,
Sakkújtiyri chhaskichíway,
Maypi kaspapas,
Wiroqocha Yaya.
(Primer himno trascrito en Relaclón de las fábulas y rltos de los Incas
en el tiempo de su infidelidad, por Cristóbal de Molina).

5

OTRA ORACIÓN
Wiraqocha Yaya,
Tijsi Wiraqocha,
Wallparíllaj,
Kámaj, chúraj,
Kay urin pachapi
“Mikhuchun, ujyachun”
Ñispa churasqaykijta,
Kamasqaykijta,
“Mikhuynin wachachun,
Papa, sara,
Imaymana mikhunan
Kachun” ñisqaykita
Kausáchiy, miráchiy
Ama muchunáypaj,
Jinata muyuspa
Wiñanánpaj.
Ama qasachunchu,
Ama chijchi
Cchakichichunchu,
Qasillata
Waqaycháykuy.
(Quinto himno. Ibid).

ORACIÓN AL SOL
Wiraqocha Yaya,
“Ppunchau kachun”
Ñispa ñij,
“Paqarichun,
Illarichun”
Ñispa ñij,
Ppunchau churiykita
Qasillata,
Qhespillata
Puríchiy.
Runa ruwasqaykipaj

6

Kkanchaynin kanánpaj.
Wiraqocha Yaya,
Qasilla, qhespilla
Ppunchau Inkata jina,
Tutapi churasqayki
Killata kkancháchiy,
Ama onqochispa,
Ama nanachispa,
Qasita, qhespita
Waqaychaspa.
(Sexto himno. Ibid).

ORACIÓN POR EL INKA
Wiraqocha,
Tijsi Wiraqocha,
Wállpaj, úywaj,
Jatun Wiraqocha,
Tarípaj Wiraqocha,
“Qhápaj kachun,
Inka kachun”
Ñispa, ñuqápaj.
Churasqayki,
Inka kamasqayki
Qasillata, qhespillata
Waqaychámuy.
Runan, yanan
Ashka kachun.
Auqankunari usuchun
Wiñay pacha kama.
Ama allqachispa
Churinta, mitantawanpas
Waqaycháykúy
Qasillata,
Wiraqocha Yaya.
(Séptimo himno. Ibid.)

7

ORACIÓN A TODAS LAS WAKAS
Pacha chhulla,
Wiraqocha,
Ukhu chhulla,
Wiraqocha,
“Waka willka kachun”
Ñispa kámaj.
Jatun Apu,
Kaypi runata
Ima allinta
Miraykúchiy,
“Urin pacha,
Jánaj pacha
Kachun” ñispa.
Ukhu pachapi
Pukaran chúraj,
“Jay” ñiway, umíway,
Qhespi, qasi. kamúsaj,
Wiraqocha Yaya,
Mikhuyníyoj,
Minkkáyuj, saráyuj,
Llamáyuj, imaymana
Yáchay kamayuj,
Ama kachariwaychu,
Kkuchuncháway
Auqaymanta,
Chhikimanta,
Qhasuymanta,
Ñakasqa, watwasqa,
Amisqa kaymanta.
(Undécimo himno. Ibid).

8

PACHA KÁMAJ
Ayauya waqaylli,
Ayauya puypuylli,
Lluttu púchaj
Wamrayki,
Lluttu púchaj
Wajchayki
Waqallamusunkin.
Unujsaykita,
Yakujsaykita
Kachallamúway
Wajchayki,
Runayki,
Llajta runa
Kamasqakiman.
(De El Primer Nueva Corónica y Buen Qobierno, por Felipe Quamán
Poma de Ayala).

KILLA MAMA

Killa qhoya Mama
Yakujsallayki,
Unujsallayki
Ayauya waqaylli,
Ayauya puypuylli.
Lluttu púchaj wamrayki
Mikhuymanta,
Yakumanta
Waqallasunkin.

9

Pacha kámaj Yaya,
May pachapin kanki,
Jánaj pachapichu,
Kay pachapichu,
Qaylla pachapichu?
Yakullaykita
Kacharimúway
Wajchaykiman,
Runaykiman.
(Ibid.)

RUNA KÁMAJ
Pacha paqarin,
Lliphipiríntaj
Upaykunánpaj
Runa kamajta.
Jánaj pachari
Phuyun chinkachin
Kkúmuykunánpaj
Pacha rurajman.
Qoyllúrpaj Inkan
Inti yayanchis
Chujchan masttarin
Páypaj chakinman.
Wayrari tantan
Saccha purata,
Rijranta chhajrin
Jánaj pachaman.
Sácchaj sunqonpi
Takikun pichiu,
Anchá upaykun
Pacha kamajta.

10

Túkuy ttikantin
Súmaj sumajlla,
Llanqa llimpilla
Qqapay samakun.
Qhocha ukhupi,
Rirppu unupi.
Challwakunapas
Kusitan wayttan.
Nánaj mayupas
Rakhu takinwan
Añayñisqanñan.
Wiraqochata.
Qaqa rumipas
Qqómer ppachallin,
Wayqqo sacchapas
Wátaj ttikarin.
Orqopi káusaj
Katarikuna
Páypaj chakinpi
Qhatatakunku.
Purun wikkuña,
Qaqa wiskkacha
Uywaman tukun
Páypaj qayllanpi.
Sunqoypas kikin
Sapa paqarin
Añayñisunki,
Yayay kamáqey.
(De la colección Vázquez).

11

TIJSI WIRAQOCHA
Tijsi Wiraqocha
Túkuy rúraj,
Súnqoy tutallapi
Qori ráuraj.
Kusi ñáwillaykin
Paqarichun,
Qqoñi samayñiykin
Wayrarichun.
Khúyaj makillaykin
Masttakuchun,
Wiñay atiyniykin
Titikakuchun.
(De la colección Méndez).

LXXXIX
Wiñay kkánchaj,
IntÍllay,
Allin úywaj
Yayállay.
QayllarÍmuy
Inkayman.
QhawarÍllay
Muchujta.
Maskkasunki
Ñawinwan,
Wajyasunki
Makinwan.
Manan simin
Kanñachu,
Ttipinqaña
Samayñin.
Qayllaykúriy

12

Inkayman,
Makiykiwan
Jallccháykuy
Ninaykiwan
Samáykuy,
Sunqoykiwan
Janpíykuy.
Kausaríchiy
Inkayta,
Kusku munan
Payllata.
Túkuy suyu
Waqasqan,
Kausayninta
Mañaspa.
Churíykita
Kausáchiy
Kusinánpaj
Wajchayki.
Túkuy Kusku
Rayminqa,
Páchaj llama
Wañunqa,
Yawarninri
Rauraspa
Sunqoykita Junttanqa.
(De la colección Méndez)

13

SÚMAJ TTIKA
Súmaj ttika, súmaj chujcha,
Llúmppaj thaski, cchaska ñawi;
Rittij sisan wiñay kkánchaj,
Kkánchaj kiru, wayruru simi.
Jumppillanpi llansisqaña
Wayllujniyki chayakamun;
Sunqollanri kusisqaña
Qenchaykiman phawakamun.
Kunanrajmi qhawariyku
uya unu puririsqanta;
Jinatajmi cchawariyku
Ñaupaykipi tanta tanta.
Súmaj Ttika Mamaykuri,
Kunanmanta jinanejman
Qanpas qhali yayay Kuri,
Uywawayku qhepanejman.
Súmaj pháncháj qori ttika,
(Ancha qhápaj kayniykipi)
Múnay qhasnu kkánchaj llika,
Chaskiwayku sunqoykipi.
Aukilláykuj kamachinta
Junttamuyku ñáraj wáñuy
Sunqoykiri waylluyninta
Munarqaykiku chhika qqochu.
(De Poesía folklórica quechua, de J. M. B. Frafán)

14

JAILLI AQRÍCOLA

¡AYAU JAILLI !
Qharikuna
¡Ayau jailli, ayau jailli !
¡Kayqa maki, kayqa jumppi !
¡Kayqa thajlla, kayqa suka !
Warmikuna
¡Ajailli, qhari, ajailli !
Qharikuna
¡Ayau jaillí, ayau jailli !
¡Maypin ñustta, maypin sijlla !
¡Maypin muju, maypin jailli !
Warmikuna
¡Ajailli, muju, ajailli !
Qharikuna
¡Ayau jaillí, ayau jailli !
¡Qhápaj Inti, Apu Yaya,
Qhawaykúriy, samaykúriy !
Warmikuna
¡Ajailli, Inti, ajailli !
Qharikuna
¡Ayau jailli, ayau jaillí !
¡Pachamama wisallanman,
Yurinanman, rurunanman !
Warmikuna
¡Ajailli, Pachamama, Ajailli !
Qharikuna
¡Ayau jailli, ayau jailli !
¡Kaymin ñustta, kaymin sijlla !

15

Warmikuna
¡Kaimin qhari, kaymin jumppi !
¡Ajailli, qhari, ajailli !
(De la colección Méndez)

¡AYAU JAILLININA !
Qharikuna
¡Ayau jailliniña,
Muju ppanpaniña !
Warmikuna
¡Ayau jailliniña !
Qharikuna
¡Qqaya pputunqaña,
Minchha jallmanaña !
Warmikuna
¡Ayau jailliniña !
Qharikuna
¡Parátaj jamunqa,
Yakútaj llujmanqa !
Warmikuna
¡Ayau jallliniña !
Qharikúna
¡Chaymán paywarunqa,
Chantátaj chujllunqa !
Warmikuna
¡Ayau jailliniña !.
Qharikuna
¡Tipiyñátaj kanqa,
Pirwata junttanqa !

16

Warmikuna
¡Ayau jailliniña !
Qharikuna
¡Inti qori paran,
Killa qolqe paran !
Warmikuna
¡Ayau jailliniña !
Qharikuna
¡Inkáypaj mattínpaj,
Inkáypaj sunqónpaj !
Warmikuna
¡Ayau jailliniña !
Qharikuna
¡Muju ppanpaniña,
Mikkhuy tarpuniña !
Warmikuna
¡Ayau jailliniña!
(De la colección Vásquez)

ARAWI
Intillay, raurarinñan
Páuqar qori chujchallayki
Saraykuta ppintuspayki.
Párway. qqómir paruyanñan,
Samayniyki mattiykunñan,
Jumppiyninta cchumaykunñan.
¡Masttarimuy wacchiykita,
Kicharimuy ñawiykita,
Ráuraj súmaj Intillay!
(De Poesía folklórica quechua, de J. M. B. Farfán).

17

MALLKÍPAJ
Súmaj sacchállay, kkupa mallki,
Llanthullaykiman anchhuykúnay,
¡Jailli!
Khallmaykita masttarispan
Wawallaykuta lianthurqanki,
¡Jailli!
Jailli khuyásqay mallki,
¡Jailli!
Sapiykitapas saqerispan
Qhápaj apunchis samarinan,
¡Jailli!
Llamppu wayllárej llanthukunqa
Qqómir raphiyki ajnuj sisa,
¡Jailli!
¡Jailli, khuyásqay mallki,
¡Jailli!
(Ibid.)

ARAWI

JARAY ARAWI
¿Aqoyrakichu, Qhoya,
Rakkiwánchis?
¿Ttiuyrakkichu, ñustta,
Rakkiwánchis?
Sijllallay, chincherkoma
Cajtiykicha
Umallaypi, sunqorurullaypi
Apaykachaykiman.

18

Unoyrirpu
Llullán kanki,
Yakuy, rirpu
Pallqon kanki.
¿Máytaj sallaywan
Qaynaykunichu?
Chay pallqo mamaykin
W añúypaj
Rakkiyninchijqa.
Chay auqa yayaykin
Wajchayninchijqa.
Ichapas, Qhoya,
Wakítaj tinkusun,
Qhápaj apu dios nijtinqa
Dióstaj ttinkiwasun.
Chay ásij ñawiykita
Yuyarispa
Utinipuni,
Chay pújllaj ñawiykita
Yuyarispa
Onqoyman chayani.
Chhikalla, Inka,
Chhikalla sinu,
Waqayniyllawaytas
Sunqoyujchu tiyanki.
Yakuyta yajta waqaspa
Kantus patapi,
Sapa wayqqopi
Suyayki, sijllallay.
(De El Primer Nueva Corónica y Buen Qobierno, de Felipe
Quamán Poma de Ayala).

19

ARAWI
Morqotúllay,
Morqotu,
Llullucchállay,
Llulluccha,
Mana sunqoyki
Qqewijchu,
Mana waqaykunki.
Sijllállay kaspa,
Qhoyállay kaspa,
Ñusttállay kaspa
Unu wiqellan
Apariwan,
Yákuy parallan
Pusariwan
Chay llijilaykita
Rikuykuspa
Chay ajsuykita
Qhawaykuspa.
Manañan pachapis
Cchisiyanchu,
Tuta riccharijtiypas
Manatajmin
Pacha paqarinchu
Qanqa, qhoya,
Qanqa, señora,
Manañachá
Yuyariwankichu
Kay sankkaypi
Puma, átoj
Mikhuwajtin,
Kay pinaspi
Wicheqasqa
Tiájtiy, palla.
(Ibid.)

20

SANKKAY
Yaya pacha kámaj,
Wanásaj, Yaya,
Kay sunqoypa
Yuyasqanmi.
¿Kaypajchu, yaya,
Yumawarqanki?
¿Mama, kaypajchu
Wachawarqanki?
Sankkay, sujlla
Mikhúway
Jucha sapa
Sunqoyta.
¿Maypin kanki
Juchasapápaj
Kamáchij?
Qhespichíway,
Runa kámaj Dios.
(Ibid.)

JUCHAYOJ AUKI
Yuyaymi apawan,
Waqaymi apawan
Kay káj sunqoyta
Ñakaykusajmi.
Jaray arawi,
Pinas wasi,
Watay wasi,
Kachariwáytaj.
(Ibid.)

21

WARIJSA ARAWI
Los hombres
¡Arawi, arawi,
Aray arawi,
Arawi, yau arawi!
Las mujeres
¡Arawi, arawi!
Los hombres
¡Warijsa, ayay warijsa,
Chhamay warijsa,
Ayay warijsa!
Las mujeres
¡Warijsa, ayay warijsa!
Los hombres
¿Uchuyojchu chajrayki?
Uchuy tumpalla samúsaj.
¿Ttikayujchu chajrayki?
Ttikay tunpalla samúsaj.
Un hombre
¡Chaymi qhoya!
Una mujer
¡Ajailli, chaymi palla !
¡Ajailli, patallanpi !
¡Ajailli, chaymi ñustta !
¡Ajailli, chaymi sijila !
¡Ajailli !
(Ibid.)
SÁNKKAY ARAWI
Yaya cóndor
Apáway,
Tura waman
Pusáway.

22

Mamallayman
Willapúway,
Ñan phisqa ppunchau
Mana mikkusqa,
Mana ujyasqa.
Yaya kachapúrij,
Qillqqa ápaj chhaski,
Púrij simillayta,
Sunqollayta
Apapulláway
Yayallayman,
Mamallayman
Willapulláway.
(Ibid).

PRIMER ARAWI DEL OLLÁNTAY
Ama, ppisqo, mikuychu.
Tuyallay, tuyallay,
Ñusttalaypa chajranta,
Tuyallay, tuyallay,
Manan jina tukuychu,
Tuyallay, tuyallay,
Jillurina saranta,
Tuyallay, tuyallay,
Parqayrajmin rurunri,
Tuyallay, tuyallay,
Ancha qqari murirpas,
Tuyallay, tuyallay,
Ñujñurajmi ukhunri,
Tuyallay, tuyallay,
Qqeqerajmi raphinpas,
Tuyallay, tuyallay,
Warakkanan jilluta,
Tuyallay, tuyallay,
Pupasqaykin qantapas,
Tuyallay, tuyallay,
Murusajmi silluyta,
Tuyallay, tuyallay,

23

Llamppulla jappináypaj,
Tuyallay, tuyallay,
Ppisqaqata watúkuy,
Tuyallay, tuyallay,
Sipisqata qhawáriy,
Tuyallay, tuyallay,
Sunqollanta tapúkuy,
Tuyallay, tuyallay,
Phuruntátaj maskkáriy,
Tuyallay, tuyallay,
Llikkisqatan rikunki,
Tuyallay, tuyallay,
Uj ruruta chhajchajtin,
Tuyallay, tuyallay,
Jinatajmi rikunki,
Tuyallay, tuyallay,
Ujta qonqaykamajtin,
Tuyallay, tuyyallay.
(Texto de Tschudi)

SEQUNDO ARAWI
Iskay munanákuj urpi
Llakin, phutin, anchhin, waqan,
Iskayninta qasa pakan
Uj cchaki mulpha kurkupi.
Ujnin kajsi chinkachisqa
Wayllukusqan pitullanta,
Uj sujyapi sapallanta
Mana jáikkaj kacharisqa.
Uj kaj urpitajmi llakin
Pitullanta qhawarispa,
Wañusqataña tarispa
Kay simipi payta takin:

24

– Maymi, urpi, chay ñawiyki,
Chay qhasqoyki múnay múnay,
Chay sunqoyki ñujñukúnay,
Chay llamppu wátuj simiyki.
Chinkachlkuj kaj urpiri
Qaqa qaqapi musphaspa,
Weqenwan qhaparqachaspa
Khishkaman ñátaj puririn.
Jinantinta tapukuspa
“Sunqollay, maipítaj kanki”
Ñispan mitkkan ranki ranki,
Ñispan wañun ullpuykuspa.
(Ibid).

TERCER ARAWI
Urpi uywayta chinkachikuni
Uj cchinlleyllapi.
Pajta rikúwaj, tapukuypuni
Kay kkitillapi.
Millay munaymi súmaj uyanpi
Qóyllur sutinmi
Pajta pantáwaj ujpa qayllanpi,
Rikuy suttinmi.
Inti killawan khuska mattinpi
Nánaj kajcheypi,
Khuskan illanku ujpa suttinpi,
Ancha kusipi.
Llamppu ppunchauri chhillu kayninpi
Misatan awan,
Yana yurajwan llúmppaj rinrinpi
Nanajtan rauran.

25

Qhesijrankuna múnay uyanpi
Kkuychin paqarin,
Iskaymi inti kikin ñawinpi,
Chaymi sayarin.
Qhesijrallanri ñakayqa wacchin
Tukuy sipijmi.
Chaypin munaypas llipipaj kajchin
Sunqo sikkijmi.
Achankaraypas sisan uyanpi
Rittiwan kuska
Mittun yurajpi sani utkapi
Jinan rikusqa.
Súmaj siminpi qantajmi paskan
Ritti piñita.
Asispan qontun miskki samasqa
Tukuy kkitita.
Llamppu kunkanri qhespi
wayusqa
Paraqay ririn
Utku munayrni qhasqonwan kuska
Wattan puririn.
Qqeqe makinri llullu kayninpi
Kullarinpunin,
Rukanankuna phaskakuyninpi
Chhullunkuy kutin.
(Ibid.)
JARAY ARAWI.
Súnqoy phatanña waqáyniy
juntta
Qan urpirayku.
Imasis kasqa túkuy purispa
Qanmán karúnchay.

26

Chay cchaska qóyllur
ñawiykikuna
Tukuyta kkanchan.
Ñoqallasaris tútaj killinpi
Musphaykachani.
Umphuy paqarin, úmphuy cchisiyan,
Qasalla kapun,
Ppúnchay tutátaj ñóqay phutisqa
Nin rikususpa.
Inti llojsimun, killa jatarin,
Waqaj rikuanku,
Túkuy kkanchanku kusiyninkupi,
Ñoqaylla mana.
Munákuy jina sínchij chhikiqa .
Manan kanmanchu.
Jatun onqoypis unanchayníypáj
Manas chhikachu.
Willáway, urpi, ¿chay
sunqoykiqa
Imamantátaj?
Rumi kaspapis, weqey llojllaywan
Llamppuyanmansis.
(De la colección Váquez)

WAWAKI

WAWAKI
Aukikuna
Qóyllur kaspachari
¡Ari!
Tutalla kkanchanki
¡Ari!
Inti rauraupiqa
¡Ari!
Llanqhata maskkayki
¡Ari!

27

Ñusttakuna
Qóyllur kani chayqa
¡Mana!
Kichay sunqoykita
¡Mana!
Inti raurajtinri
¡Mana!
Wísqqay ñawiykita
¡Mana!
Aukikuna
Killa ppunchaullapi
¡Ari!
Wajyapayawanki
¡Ari!
Qayllaykamujtiyri
¡Ari!
Rittiman tukunki
¡Ari!
Ñusttakuna
Wajyapayajtiyri
¡Mana!
Chhaskímuy sinchita
¡Mana!
Ritti tukujtiyri
¡Mana!
Jícchay ninaykita
¡Mana!
Aukikuna
Nínay lluphijtinri
¡Ari!
Chhullá ttakakunki
¡Ari!
Mosqoychu, wayrachu,
¡Ari!
Uteqachu kanki
¡Ari!

28

Ñusttakuna
Chhulla kani chayri
¡Mana!
Apá sijraykita
¡Mana!
Uteqapis kásaj
¡Mana!
Qhatillay chakiyta
¡Mana!
(De la colección Méndez).

TAKI

ÑÚSTTAJJ TAKIN
Cchullaytawanpas qhechuwanku,
Waqaspa jina purínayta
munasqanku.
Wajcha tuya, maytan rinki
phawaspayki,
Chay phuyuman chinkarinki
tutayajpi.
Ama sinchita waqaychu
purunllapi
Sunqo nanayta takispa sapaykipi.
Phánchej lirppu uyaykita
karunchankin
Asiyninta uyarispa llakinalláypaj.
(De Poesía folclórica quechua, de J. M. B. Farfán)

TAKI
Qanmi kanki súmaj ttika,
Ñuqatajmi tturpu khishka;
Qanmi kanki kusi káusay,
Ñuqatajmi llaki míray.
Qanmi kanki llúmpaj urpi,
Ñuqatajmi qqelli cchuspi;

29

Qanmi kanki ritti killa,
Ñuqatajmi tuta llákiy.
Qanmi kanki rúruj mallki,
Ñuqatajmi mullpha kkaspi;
Qanmi kanki ñúqaj íntiy,
Ñuqatajmi tuta llákiy.
Kausayniypa kausayninmi,
Qan munásqay kapuwanki;
Qanpin chusi sarunayki
Chakiykipi ullpuykuni.
Raki raki masttarisqa,
Qqomirmanta unkullisqa.
Yúrajmanta ppachallisqa
Kapuwanki súmaj cchaska.
Llika llika yúraj phuyu,
Miskki unu cchuya pujyu,
Kapuwanki Llamppu llulmi,
Ñuqatajmi yana Ilanthu.
(Ibid).

WAYÑU

WAYÑU
Pukay pukaylla
Kantus ttikacha,
Múnay sipascha
wayllurinalla.
Sunqoypa ñusttan,
Qóyllur ñawicha,
Qarway pilluscha
Kusiypa chuntan.

30

Qhawarillájtiy
Pakakoj chaqa,
Waylla wayllapi
Ppinqaylli ttika.
Wiqe paraypi,
Llakej phutiypi,
Kusiyniy kkuychi,
Qespinkay chhijchi.
Phuyu phuyupi.
Kánchaj qóyllur,
Yuyaynillaypi
Phawárej kúntur.
Phauchi phauchipi
Kkuichi jatárej,
Ñawi ninaypi
Rijcchaymanárej.
Chaupi ppunchaupi Sayásqaj inti,
Qori chujchayki
Mururpi thinti.
Súmaj uwina
Rikhurirqanki,
Sunqoypi ana
munakuyniypi.
Miskki takikoj
Tuya urpitu,
Ancha munákoj
Sunqoypi pitu.
Phullu llijllayki
Ttiqa aliwisqa,
Qori qqaytuwan
Súmaj minisqa.
Munakuyniywan
Chichin khipusqa,
Ñawiy rikkiwan
Matti awasqa.

31

Yuyaynillaypin,
Munay munayta,
Súmaj kayniyki
Anchata pujllan.
(Ibid.)

QHASHWA

QHASHWA
Inkallanchista kusichillasun,
Killa jappiypi tusuchillasun;
Miskki takita takirillasun,
Inkallanchista tusuchillasun.
Ama, tuyallay, qori urpillay,
Mancharikuychu killa jappiypi;
Qori qóyllurpi pujllarispayki
Páuqar wayllapi tinkurisunchis.
(Ibid).

ARANWAY

PINCHINKURUCHA
Tuta puríkuj pinchinkurucha,
Pacha paqárej suskhurillucha,
Chaynej kaynejpi ráuraj pinchicha,
Ñawi ninaypi pínchaj kurucha,
Laqha tutapi íllaj illajcha,
Yuyaynillaypi pujllaykukujcha.
Wáchej waskawan pantakullanki,
Suwá atojman rijcchakullanki,
Qhencha ppaspawan tiyajtiykítaj,
Wananqaykita urqosunkiman.

32

Nina qhasqocha, muru wasacha,
Llika rijracha, yana matticha,
Ppúnchay puñúkoj,
Tuta puríkoj.
Mana waywárej, kusi walaychu,
Qanpajmi sami túkuy pachapi;
Tútaj llanthunpi mirárej tumi,
Tutan tutanta purimushanki.
Kkáchay kkachaylla
pinchinkurucha,
Ppunchau jamujtin
musphaykachajlla.
(Ibid).

ATOJ YARQEY TAKI
Atojmari kasqa,
Yarqey taki kasqa,
Kkusillú rikuspa
Llajwararikusqa.
– ¡Ayau, yau!, kkusillu,
Janpúriy makiyman.
¡Ayau!, qantapuni
Mikhuymán wañuni.
– ¡Cchin kay!… Uthurunku
Wasaykipi kasqan…
Qhawarinan kama
Kkusillu chinkasqa.
Atojqa phiñasqa
Maskkás tukukusqa;
Phishqa ppunchaumanta
Ñakkaymán tarisqa.

33

Wayra kkusilluri
Auqán rikuytawan
Perqaman ujllata
Qqemiyparikusqa.
– Kunanmá yachanki,
Mikhusqaykipuni.
Manañan ujtawan
Ayqey atinkichu.
– Perqa ñattuwasun,
Iskayninchis wañusun.
Kurkuman rináypaj
Qqemiríkuy kayman.
Mánchay manchasqalla
Atoj qemikusqa.
Kkusillu ripuspa
Manan kutimusqan.
Atoj yarqey taki
Qasita suyasqa.
Phiñay llojmarísqaj
Kkusillú maskkasqa.
– ¡Ayau, yau, kkusillu,
Yacharichisqayki!
¡Yárqey áswan jatun,
Qántaj aswan miskki!
– Tukuypis niwanku:
“Ancha tullu kanki”
Aychay mana kajtin,
¿Imaywan sajsanki?
Jáqay sacchallaman
Lloqqarqorikúsaj,
Iskay rurullata
Mikhuykurikúsaj.

34

– Lloqqay, riy, mikhúmuy,
Juraykkanpuwáytaj.
Llokkántaj, ruruwan
Ñawinpi cchanqántaj.
Atoj ñausayasqa,
Kkusillu ayqesqa.
Phishqa, ppunchaumanta
Watajmán tarisqa.
Waycha kkusilluri
Allaj churakusqa:
– Ninasis paranqa,
Jina niwan anka.
Ppujru allasqani
Ppanpaykukunáypaj,
Nina wañujtíntaj
Llojsikanpunáypaj.
Antáyrupayacta
Patapi rikuspa,
Atoj mancharisqa
“Jinachari” nispa.
– ¡Ñoqapájraj kachun
Chay allasqa ppujru.
Umay patapiñan
Jáqay nina phuyu.
Kkusillu kkuchilla
Ppánpaj churakusqa,
Ppanpay tükuspátaj
Tusús tukukusqa.
(De la colección Méndez).

35

WANKA

WANKA
Jatun saccha llanthu,
Káusay ñán,
Phajcha tákij unu
Karqanki qan.
Rijraykipi súnqoy
Qqesacharqan,
Llanthuykipi sáukay
Ttikarqan.
¿Kunanri sapayki
Ripunkichu?
Ñawiyki manañas
Kichankichu?
¿Maytátaj chinkanki
Saqewaspa,
Manan simiykita
Kichaspa?
¿Ima saccha kunan
Llanthuwanqa?
¿Ima phajcha kunan
Takiwanqa?
¿Imaynata sápay
Qhepakúsaj?
Tukuy pacha kanqa
Ñuqápaj cchúsaj.
(De la colección Vázquez)

36

APU INKA ATAWALLPAMAN
¿Ima kkuychin kay yana
kkuychi
Sayarimun?
Qósqoj auqánpaj míllay wacchi
Illarimun,
Túkuy imapi sajra chijchi
Ttakakamun!
Watupakurqan sunqollaymi
Sapakutin;
Musqoyniypipas cchejmi cchejmi
Uti uti,
Chiririnka phenchatarajmi,
Aqoy phuti.
Inti tutayan qqelluyaspan
Uj watuypi;
Atawallpa ayachaspa
Chay sutimpi
Wañuynillanta chikachaspa
Uj cchillmiypi.
Umallantas wittunkuña
Millay auqa;
Yáwar mayus purisqanña
Ppalqa ppalqa.
Qqejmaj kirus yarphachakunña.
Llaskiy salqa,
Titiyanñas Inti ñawillan
Apu Inkaj.
Chiriyanñas jatun sunqollan
Atawállpaj.
Tawantinsuyu waqallasqan
Jikkispáraj.
Pachá phuyus tiyaykamunña
Tutayaspa.
Mama killas qanparmananña

37

Wawayaspa;
Tukuy imapas pakakunña Llakikuspa.
Jallpas micchakun mejllayllahta
Apullánpaj,
Ppenqákoj jina ayallanta
Munajninpaj.
Manchákuj jina waminqantan
Millppunqánpaj.
Qaqapas cchilan apunmanta
Wankhakuspan;
Mayupas qhaparin phutiymanta
Junttakuspa.
Wiqekuna kuska tanta
Micchukuspa.
¿Pi runan mana waqanmanchu
Munajnínpaj?
¿Ima churin mana kanmanchu
Yayallánpaj?
¡Anchhij, phútij sunqo kkirilla
Mana ttajlla!
¿Ima urpin mana kanmanchu
Yananmanta?
¿Musphaykáchaj ttilla luychu
Sunqonmanta?
Yáwar wiqe qhechu qhechu
Kusinmanta,
Lirppuy phajcha wiqellanwan
Ayallanta.
Armaykuspa wawa sunqonwan
Mejllayllanta;
Chunka makiy kamarinninwan
Lulusqanta,
Sunqollanpa rijrallanwan
Ppintiykuspa, .
Qhasqollanpa Ilikallanwan
Qhataykuspa.

38

Llakej ijmaj qhajyaynillanwan
Qhaparispa,
Pallakunan muyuykunña
Yanakama.
Willaj Umu yaqollakunña
Arphankama;
Llapa runan wachurikunña
Ppuytun kama.
Wañuy ppitin, llaki musphan
Mama qhoya;
¡Mayu mayu wiqen phawan
Qqellu aya!
Tikay tikay ayallanpas,
Simillanpas.
¿Maytan rinki chinkarispayki
Ñawiymanta,
Kay suyuta saqerispayki
Llakiymanta,
Wiñayllápaj ttaqakuspayki
Sunqoymanta?
Wasi juntta qori qolqewan
Yúraj auqa,
Atiy millppuy millay sunqowan
Tanqa tanqa;
Aswan aswan ttituy munaywan
Phiña salqa,
¡Túkuy imata qosqajtiyki
Sipisunki!
Munayninman junttaykuchinki
Qan sapayki
Qaqa-markapi wañuspayki
Ppuchukanki.
Thukuruyanñan sirkkaykipi
Yawarniyki;
Qhoqayarinñan ñanwiykipi
Rikuyniyki;

39

Ancha qóyllur llijlliynillanpi
Qhawayniyki.
Anchhin, phutin, purin, phawan
Urpillayki,
Muspha muspha llakin, waqan
Sunqollayki.
Aqoyraki ñakkariywan
Sunqo ppaki.
Chullmi chullmi qori wantu
Kkirauniyki,
Tukuy ima qori puytu
Rakki rakki.
Uj makipi ñakkay qotu
Ttipi ttipi,
Tunki tunki yuyay manaspa
Sapallayku,
Mana llanthúyoj rikukuspa
Waqasqayku,
Mana pi mayman kutirispa
Musphasqayku.
¿Atinqachu sunqollayki,
Apu Inka,
Kanaykuta chinkay chaki
Mana kuska,
Cchiqe cchiqe ujpa makinpi
Saruchasqa?
Ñujñu wácchij ñawillaykita
Kicharimuy,
Ancha qókuj makillaykita
Masttarímuy,
Chay samiwan kallpanchasqata
Rípuy níway.
(De Poesía folklórica quechua, de J. M. B. Farfán).

40

ATAWALLPA WÁÑUY
Rukhu kuskunqo
Jatun pakaypi
Wáñuy waqaywan
Waqakurqami.
Urpi wawapas
Jánaj yurapi
Llaki llakilla
Waqakurqami.
Phuyu phuyulla,
Wiraqochami
Qorita nispa
Tunttarirqami.
Inka yayata
Jappiykuchispa,
Siripayaspa
Wañuchirqami.
Puma shunqowan.
Atuj makiwan,
Llamata shina
Tukuchirqami.
Rúntuj urmaspa,
Illapantaspa,
Inti yaykuspa,
Tutayarqami.
Amautlikuna
Mancharikuspa
Káusaj runawan
Ppanparirqami;
¿Ima shinata
Mana llakíshaj
Nuqa llajtapi
Shujta rikuspa?

41

Turikunalla
Tantanakusun,
Yawar panpapi
Waqanakusun.
Inka Yayállay,
Jánaj pachapi
Nuna llakilla
Rikunki ari.
Kayta yuyaspa
Mana wañuni,
Shunqo llujsispa
Kausarisqani.
(De Antoloqía Ecuatoriana de Juna León Mera)

ERA COLONIAL

CHUCHULAYA
Waqayniywanmin súnqoy
llamppuña,
Qhawaykullayña, jatun Namay.
Unanchayniyta kkanchaykullayña,
Chakiykimanta nis ripusaj.
Mánchay laqháyaj, úmphuj kay
pacha,
Pántay pantaylla purísqay chay.
Wajchayki kani, munakujníykij
Munakuyniywan qhataykuway.
Qanmin suyáyniy, lluppáyniy
kanki,
Kusíyniy kanki, súmaj Qhoyay.
Phiñakuyniyki ni jáykkaj kanchu,
Jánaj pachaman phawachiway.

42

Phukuyniykita llampputa qoy
Kay kausayniyman, miskki llapay.
Saykkusqa kani ansaqesqajlla.
Pusakápúway, qhespichiway.
(De la colección Vázquez)

ARAWI
Mamayri runayawasqa
Para, phúyoj sunqollanpi,
Phuyu jina muyunáypaj,
Para jina waqanáypaj.
– Nánay kkiraupin yurinki
Mamayqa niwarqamari,
Ppintuykulláwaj rispari
Mayu jinamin waqarqan.
Manan pachas rejsinqachu
Ñóqay jina wajchataqa.
Jáqay yurísqay tutaqa
Wiñáypaj ñakasqa kachun.
(De la colección Méndez).

WAYÑU
Qayna qaynamanta
Willarqayki,
Paña rijrachaypi
kanki, nispa.
Ama nipuwaychu
Urpichayta,
Pusakapusajmi
Karullata.

43

Munay ñawichaykin
Sunqollayta,
Cchaska kaynillanwan
Suwawasqan.
Suni chujchachaykin
Yuyayllayta
Cchillu kaynillanwan,
Aysawasqan.
Ttika uyachaykin
Súmaj kaspan,
Máypas mucchaykúyraj
Simichayki.
Qhasqochallaykiri
Aswan súmaj,
Ritti kaynillanpi
Lulukúyraj.
Qhesijraykikuna
Iskay kkuychi jina,
Sapa qhawaréjtiy
Sayarimun.
Tupanaykukuchun
Simillanchis,
Rimanaykukuchun
Sunqollanchis.
(De Poesía folklórica quechua, de J. M. B. Farfán).

YUYÁRIY URPI
Yuyátiy, urpi,
Purisqafichijta,
Munanakuspa
Kausasqanchijta.

44

Qheparisqáni
Sápay ñakkárij,
Lijray watasqa
Mana phawárej.
Rejsiwajkuna,
Qayllaykuwáychej,
Khipuykunata
Phaskarawáychej.
Mana atispari
Khuyaykuwáychej.
Asullaypiña
Waqaysiwáychej.
Risaj, ripúsaj
Chinkanay kama,
Waj munaqeyta
Tarinay kama.
Phurunchawanqa;
Yananta jina
Munakuwanqa.
Manaña atisaj
Tariyta chayri,
Tukukamúsaj
Chay purisqaypi.
(Ibid.)

TAKI
Chipkachisuspa, urpiy killaña,
Maskkamurqayki súnqoy kkirisqa,
“Icha maynejpi tinkuyman
– nispa –
Ñawillantapis qhawarináypaj”.

45

Kayta mamayta wasiytawanqa
Saqerparispa maskkamurqayki,
“Cchujllallantapis rejsiykamuspa
Icha chaynejpi tariyman” nispa.
(De la colección Méndez).

MÁNCHAY PUITU
¿Uj kkata kusíyniy kajta
Mayqen jallppa mullppuykapun?
Saqerqani qhallallajta,
¿Sajra wayrachu apakapun?
Purisqán pallani,
Llanthunta rnaskkani.
¿Kikin pay llanthuykuwanchu,
Waqayniypaj ayphullanchu?
Mosqochacús mucchaykuni,
¡Ttukuni chay, rimaykuwan!
¡Musphani ichás, pay rikuni!
Kkanchásqaj phawaykamuwan.
¿Wañuchikuymanchu?
¿Phiñakuwanmanchu?
Wañuchikuspa qayllayman,
Astawanchus karunchayman…
Ppanpasqannijta jasppini,
Waqaspa paran paranta;
Unuyanchus jallppa nini
Maskkarqonáypaj uranta.
Noqan mayllapipis,
Jállppaj sonqonpipis,
Noqálla munakusqayki,
¡Sapállay wayllukusqayki!
Aswan qqoñi samayniywan
Phukuykús kutirichisaj,
Ojllaykúsaj, mucchayniywan
Alliymán rijccharichísaj.
Nana chayri, jámuy,

46

Múyuj wayra, usqámuy;
Laqhayayniyki upiykuwachun,
Ukhunpi chinkachiwachun.
Waqayniywan joqqochasqa,
Khúyaj jallppa, qhataykuwayku;
Karqaykumin ujllachasqa,
Ujllañapuni kaskayku.
Ñoqa tuta kani,
Cchintamin munani,
Llákiy kani, yuyayniyta
Munani chinkarichiyta.
Tullullantapis sikkisaj
Ojllayniypi kakunánpaj;
Qenamanmin tukuchisaj
Waqayniywan waqanánpaj.
Jánaj pachamanta,
Lliphipej chaymanta,
¿Páymin sina wajyawasqan?
¡Manan!… Qenállay waqasqan!
(De la colección Teófilo Varqas)

47

12 POEMAS DE WALLPARRIMACHI

1. MUNARIKÚWAY
Qanllapin súnqoy,
Qantan rikuyki.
Mosqoyniypipas.
Qanpin yuyani,
Qantan maskayki
Ricchayniypipas.
Intl jiñamin
Ñawiykikuna
Ñuqápaj kkanchan.
Ñáuraj ttikari
Uyaykipimin
Ñuqápaj phanchan.
Chay ñawiyniyki
Kkanchaynillanwan
Kausachiwántaj.
Phánchaj simiyki
Asikuyninwan
Kusichiwántaj.
Munakulláway,
Irpa urpilla,
Mana manchaspa.
Ñuqa qanrayku
Wañuy yachásaj
Qanta munaspa.
(De la colección Méndez).

48

2. IMAYNALLATAN ATIYMAN
¿Imaynallatan atiyman
Yana chhillu chujchaykita
Qori ñajcchawan ñajcchaspa
Kunkaykipi pujllachiyta?
¿Imaynallatan atiyman
Cchaska qóyllur ñawiykita
Ñausa kayniyta kichaspa
Sunqollaypi kkanchachiyta?
¿Imaynallatan atiyman
Puka mulla simiykita
Samayniykita umispa
Astawánraj phanchachiyta?
¿Imaynallatan atiyman
Ritti sánsaj makiykita
Jamanqayta ppenqachispa
Astawánraj sansachiyta?
¿Imaynallatan atiyman.
Chay súmaj puriyniykita
Sapa thaskiypi ttikata
Astawánraj muttuchiyta?
Kay tukuyta atispañari
Atiymántaj sunqoykita
Súnqoy chaupipi mallkispa
Wiñáypaj phallaliachiyta.
(De la colección Méndez).

3. KACHARPARI
¿Cheqachu, urpi,
Ripúsaj ninki,
Karu. llajtaman
Mana kutimuj?

49

¿Pitan saqenki
Qanpa tupupi,
Sinchi llakiypi
Asuykunáypaj?
Rinayki ñanta
Qhawaríchíway.
Ñauparisuspa,
Waqaynillaywan
Cchajchumusqásaj
Sarunaykita.
Maypachan ñanpi
“Intin ruphawan”
Ñiwajtiykiri,
Samayniykuna
Phuyu tukuspa
Llanthuykusunki.
Yakumantari
“Sinchi cchakiwan”
Ñiwajtiykiri,
Waqayniykuna,
Para tukuspa
Ujyachisupki.
Rumejpa wawan,
Katárij uñan,
¿Imanispátaj
saqeriwanki?
Ñan ñuqapájqa
Inti tutayan.
Yánay chirikajtin,
Músphay puréjtiy,
Mánañan pipas
“¡Ayau!” niwanchu.
Irpallarajmi,
Urpiy, kárqanki
Maypacha ñoqa
Intiwan jina

50

Ñausayarqani
Qhawaykususpa.
Ñawiykikuna
Phallállaj qóyllur
Lliphipirerqa;
Rajra tutapi
Illapa jina
Musphachiwarqa.
Ankaj rijranta
Mañarikuspa
Watumusqayki.
Wayrawan khuska
Wayllukunáypaj
Phawamusqayki.
Kausayninchijta
Khipuykurqanchis.
“Manan wañuypas
Rakkiwasunchu,
Ujllaña kasun,
Ujlla” ñirqanchis.
Munásqay urpi,
Phutiy ayqéchij,
Maypipas kásáj,
Qanllan, sunqoyta
Paqarichinki
Kausánay kama.
Misti kkajajtin
Yuyáway, ñuqan
Yuyasqasqayki.
May kamañachus
Qanrayku chayan
Ijma sunqoyqa.
(De la colección Méndez)

51

4. WAYSU
Khuska tantallas
Uywakurqanchis
Munanakuspa;
¿Ima sunqótaj
Munasqaykita
Saqerparinki?
¿Kay jinapajchu
Qan urpitaqa
Munakurqayki?
¿Kay chhika thújllay
Yana masinta
Saqerparejta?
Kay ttipallaman
Sispaykamúwaj,
Ujta niykiman,
Ichas atiyman
Llojsirqamuyta
Qhuska ripuswan.
Júcchuy orqopi
Yachasqan kanchis,
Sapallaykiri
Musphay musphaylla,
¿Maytan purinki
Maypin chinkanki?
Kaytan willayki:
Waqayniymántaj
Pajta chayáwaj;
Chayaspañari
“Ñakakuwanchu
Ñiwankimántaj.

52

Ttika munásqay,
Súmaj qhallállaj,
¿Imátaj kayqa?
¿Yanantinmanta
Sapachallayñan
Rikukunáyqa?
Jinálla kachun.
Amátaj nijta
Uyarisajchu:
“Sacha sachatan
Sapachakuspa .
Puriykachasqan”
Munakujkuna,
Sunqoyujkuna,
Uyariwaychis:
Amátaj waman
Silluynínpeqa
Tukuchichunchu.
(De la colección Vásquez)

5. ¿IMAPAJÑÁTAJ KAUSANI?
Urpiyta chinkarichispa
Mana samíyoj waqani.
¿Mana munakusqaywanqa
Imapajñátaj kausani?
Ñuqamari rikurqani
Uj urpi chhika kkachata,
Rikuspari munasqata
Qhasqoypi uywakurqani.
Tukuy sunqoyta qorqani.
Kunanri phawarichispa
Purisqani ñakkarispa,
Khuyay khuyayta waqaspa,
Munasqaytapas ñakaspa,
Urpiyta chinkarichispa.

53

Ayphurasqañas ñawiypas
Kay chika waqasqaymanta.
Qqesachasqa urpiymanta
¿Imapajchus waqanipas,
Imapajehus phutinipas?
Mana ñuqapichu kani,
Kikin sunqoyta ñakani
Urpiyta chinkarichispa;
Manaña rikuyta atispa
Mana samíyoj waqani.
Kay chhikata maskkaspachus
Mana urpiyta tarísaj,
¿Imapichus rikhurísaj?
¿Qarwayásaj waqaspachus,
Tukukúsaj wañuspachus?
Icha yachaspa waqanqa,
Waqaspari maskkawanqa.
Qasin sápay rikhurínay,
Qasin samita tarínay
Mana munakusqaywanqa.
Urpillay, ¿maypftaj kanki?
¿Ima wayqqo, ima jallppátaj,
Ima saccha, ima qaqátaj
Chhikata pakaykusunki,
Ñawiymanta suwasunki?
Qanllapi ñuqa yuyani,
Qanmanta waqaspa káni.
¡Urpillay, kutinpuy ari!
Manachus janpunki chairi,
¿Imapajñátaj kausani?
(De la colección Méndez).

54

6. TAKI
Makiy juntta ttikamanta
Qanllatan ajllakurqayki.
Imaraykuchus qanllata
Sunqoypi qqesacharqayki.
Tukuynejta pháwaj kúntur,
Niway, ¿rnaymantan jamunki?
Icha chay phawasqaykipi
Munasqaywan tinkukunki.
Manamin ñáwiy saqenchu
Kay unu para waqayta.
Qanta rikuspallachari
Tariyman kusi samayta.
Khúyay khuyáitan purini
Munayniykita maskkaspa,
Cchisiyani, paqarini
Páray parayta waqaspa.
Káynej qaqa, cháynej orqo,
¿Imaynatan rikusqayki?
Ppisqo lijráyoj kaspachus
Phawaspa chayamusqayki.
Llajta llajtatas muyuni
Wayrawan tanta purispa,
“Ichapas phutiyniymanta
Tunpa samariyman” nispa.
(Ibid.)
7. RIPUNÑA ÚRPIY
Ripunña úrpiy
Mana khuyaspa
Ñakkariyniyta.
Manan pimanpas
Tijray atinchu
Kay, ñawillayqa.

55

¿Yuyarinkichu
Rijray ukhupi
puñusqaykitá?
¿Kay qhasqoypiri
Llamppu qqesata
Tarisqaykita?
¿Pitaj, aysarqon
Kay qhasqoymanta
Súmaj llikaytá?
¿Pitaj suwarqon
Yana rurunta
Ñawiyniymanta?
Wañunayanin
Maña rikuspa
Irpa urpiyta.
Kutinpullanman
Khuyapayaspa
Kay waqayniyta.
(Ibid.)

8. KARÚNCHAY

Urpi uywaytan
Chinkachikuni
Rumi rumipi.
Pajtan taríwaj
Purisqaykipi,
Chay kkitinejpi.
Sutti rejsiyllan
Sijllusqa kanqa
Súmaj kayninpi.
Qori chujchantan
Ñañu phushkapi
Qanqonqa inti.
Qhesijrankunaj
Kullachisqanmi
Ñawinri asin.

56

Ñaucchi senqanri
Ñañu kayninpi
Wicchuta llallin.
Chajra musmúrej
Súmaj ttikatan
Siminqa phanchin;
Miskkinraykuri
Muyupayaspa
Qqenti muspharin.
Ñañu wikarnin
Ttipukanáyaj
Sunqoyta llallin
Chhaqallu chakin
Sapa thaskiypi
Samitan qqeqen.
Asuriy chunpin
Llulluyachispa
Ukhunta ppitin;
Mattisaj nispa
Winchallirinqa
Uj muyuriypi.
Llullu wintunri
Wayrallatajmi
Kkiki kkikichin;
Chijlla sayaynin,
Ttutúraj ppinqan
Sutútun siwin.
Chaimi tutapas.
Chaymi qoyllurpas
Illariyninpi
Ñáraj kkanchapun,
Ñáraj takipun
Paypa kusínpaj.
(Ibid.)

57

9. URPILLAY

Ayqechikunis,
Chinkachikunis
Urpillallayta.
¿Mayllatan ripun,
Pillan pusapun
Munakusqayta?
Irpaman pachas
Uywakurqani
Qhasqoy ukhupi,
Kunanta jina
Ripukunánpaj
Phawayña urpi.
Auqa wamanchus
Sapan purejta
Jappipuwanqa,
Irpa phurunta
Ttirarparispa
Qhasupuwanqa.
Urpillallayqa
Maypi kaspapas
Willachiwanman.
Ppisqo tukuspa
Líjray patapi
Pusakanpuyman
Ichátaj ari
Yuyariwaspa
Willachiwanqa.
Pusakanpúsaj.
Wañupuymansis
Mana paywanqa.

58

10. CHAY ÑAWIYKI
Chay qóyllur ñawiyki uj tuta
Llakiyniypi urmaykamurqan.
Sunqoypi pakáykuj rijtiy
Lúluj urpiman tukurqan.
Chhikíkuj múyuj wayrari
Qhechuwarqan makiymanta,
Ñawiy, chakiytan wataspa
Mana rináypaj qhepanta.
Ñanpi tukuypa sarusqan,
Intij, parajpa wajtasqan,
Lúluj urpinpi yuyaspan
Sapallan súnqoy mullphasqan.
(Ibld).

11. ARAWI
Uj úrpiy karqan
Qhasqoypi káusaj
Munayta.
Irpallarajsi
Chájraj atisqan
Phawayta.
Chay urpi ripun
Apakapuspa
Sunqoyta.
Kunanta jina
Waqasqanáypaj
Khuyayta.
¿Umphuyachunpas
Sapayakuspa
Niwanchu?

59

¿Imaynan mana
Mayllamantapas
Janpunchu?
Maytapas richun,
Ttika parachun
Chay ñanta.
Amátaj kúsiy
Anchhurichunchu
Paymanta.
Sapallaychari
Tútaj cchillminpi
Waqásaj.
Payta munspa,
Paywan musphaspa
Wañúsaj.
(Ibid).

12. MAMAY
¿Ima phuyun jáqay phuyu,
Yanayásqaj wasaykamun?
Mamáypaj waqayninchari
Paraman tukuspa jamun.
Tukuytapis inti kkanchan,
Ñoqayllatas manapuni.
Tukuypajpis kusi káusan,
Ñoqay waqaspallapuni.
Pujyumanta aswan ashkata
Ma rejsispa waqarqani,
Mana pipas píchaj kajtin
Ñoqallátaj mullppurqani.

60

Yakumanpis urmaykuni
“Yaku, apallawayña” nispa.
Yakupis aqoykamuwan
“Ríyraj, maskkamúyraj” nispa.
Paychus sunqoyta rikunman,
Yawar qhochapi wayttasqan,
Qhishkamanta jarappasqa
Pay jinallátaj waqasqan.
(Ibid.)

ERA REPUBLICANA

YARAVÍ
Por J. L. Caparó Muñiz
Súmaj urpi, súmaj puitu
Maypin kanki, maytan rinki,
Ñawiymanta chinkarispa,
Sunqollayta aparikuspa.
Munaqojniykiqa kanqan,
Nuqa jinaqa manátaj,
Túkuy kamajniyki rúraj,
Munakuyniyki kurúraj.
Mayta rinki chaypachapas
Sapaykipi rikunkichu,
Manan kusiqa kankichu
Samitaqa tarinkichu.
Ama ichaqa waqankichu
Sapaykipi rikukuspa,
Manan nuqa chejniykichu,
Nítaj púrly nirqaykichu.

61

Mikhusqaykipas tukuchun
Chhaqayniyki rumimánraj,
Ujyasqaykipas tukuchun
Sejrajniyki aqománraj.
Wranqatan ñakakuni
Imapajchá, rejsirqayki;
Sunqollaypa ajllakusqan,
¿Imaynallan qonqasqayki?
Puñuspapas nuqaqa
Qanllawanmi musqoquni
Muspha muspha rijccharini…
Waranqatan ñakakuni:
Tutata ppunchaymi nispa
Qanllataña maskkasqayki;
Kunan jina purináypaj
Imapajcha rejsirqayki.
Jinantin runaj siminta
Waki kuskan múchoj kanchis;
Chayllamanpis unanchákuy,
Sunqollaypa ajllakusqan.
Káynej qaqa, káynej urqo…
¿Mayllapítaj tarisqayki?
Ñan súnqoy qanman yachasqa,
¿Imaynallan qonqasqayki?
(De Poesía folklórica quechua, de J, M. B. Farfán).

YUYARIKÚYPAJ TTIKAN
Por José María Olañeta.
Tunárij chakinpi puñun
Qhochapanpa llajtanchajqa;
Ttikamanta junttarisqa
Liajtanchajmari sumájqa.

62

Mana llákiy rejsikunchu
Jáqay sumaj llajtapiqa,
Kaj chhikantin runakuna
Kusisqalla jaqaypiqa.
¿Maypítaj uj llajta tían
Chay llajtanchejman rijcchákuj?
Qhallallajlla tukuynejpi
Jánaj pachaman ninákuj.
Calacala saccha urapi
Tukuylla tantarikunku;
Munanakojkuna chaypi
Miskkejta rimarikunku.
Sonqopuni kicharikun
Phánchan ttika kikillanta.
Túkuy munanakuynínchaj
Pputun Calacalamanta.
¿Qanpis Chaypichu, willáway,
Munakuyta yacharqanki?
Sonqoyki junttachejtapis
Chaypichu tarikurqanki?
Jinapuni kanan karqa,
Noqa allinta yacharqani.
Noqapis qan jinnallátaj
Qhochala masiyki kani.
Calacalata rejsini,
Tiranimanpis rej kani,
Chhikacháchaj frutillata
Mákiy juntta ttíraj kani.
Simi yakuyaytamari
Yuyariykíchaj, Takiña,
Ttíkaj llajtan Queruqueru,
Kkúchu Punata, Laymiña.

63

Chhullalla yakukunaqa
Ttika chaupipi qqenqosqan,
Chhikaa súmaj sacchakuna
Moqqey moqqeyta poqosqan.
Llajtanchejta yuyarina
Kunan karumanta pacha,
Sonqonchejta kausarichin
Chay yuyáriy, mískkej, kkacha.
¿Maykkajllachus kutipusun
Munasqa llajtanchejmanqa?
Ima sonqo junttariychus
Noqápaj chay pacha kanqa.
Paqarimusqay llajtay,
Túkuy sonqo napaykuyki,
Yúraj phúyuj lijranpimin
Sonqoyta kachaykamuyki.
(De la colección de Misael Guzmán).

EL ADIÓS DEL INDIO
Por Luis Cordero

Rinimi, Llajta, rinimi
May karupi kausangapa;
Mana kikin llajta shina
Kuyanguichu runataka.
Warmi, churita sakishpa,
Ayllukunata kungashpa,
Kay tuta, killa llujsiypi,
Ñanta japinimi, Llajta.
Anqa millayta rikushpa,
Imashinami urpi wawa
Urkuta tijrash, chingarin,
Qaqapi mitikungapa;

64

Chasnami kuyaylla rini,
Súpay aputa manchaspa
Chasnami mana jaikapi
Rikuringapa, chingasha.
Charij runa kashka kipa,
Wajchami kani kunanqa;
Paimi kayllamanta kichun
Jatun Apunchi kushkata.
Ñuka wasi páypaj wasi,
Ñuka allpapish páipaj allpa:
Wayrapi rij ugsha shina
Mi kausakuni, Llajtalla.
Ushi wawapis wañunmi,
Páypaj ukupi wakaspa,
¡Ushita kichuna randi,
Shunguta kichunman karka!
¡Alau! nishpa, kungurishpa,
Makikunata churashpa,
Kispichijpa ñaupajpimi
Waqani runa kashkata.
Pay Apunchijcha rikunga,
Paychari kayta munarka;
Paywanmi sakipayaní
Ishkay kuripititaka.
Ichapis, pay kutichijpi,
Muyumusha karumanta,
Ñuka warmi, ñuka churi –
Ta japishpa, kallpangapa;
Maykan tuta, chaupi tuta,
Sachata katish, chayashpa,
Wiki junda, ujllasha cari
Kunan jichuskakunata.

65

Icha kimsandi llujsishun,
Kimsandilla kausangapa,
Mana pipish tarijrina
Urku wasapi chujllashpa.
Wañunatami llakini
Chika llajtapi, sapalla,
Manapish kaiman kutishpa,
Manaraj ishkaita ujllashpa.
¿Pichari chasna wañujpi,
Wañunmi nispa willanga?
Paikuna nuqa kutijta
Shuyanqa char shuyaylla.
¡Chaiqa, ña killa shamunmi,
Phuyu chaupita kimllashpa!
Chaika, jatarish purina
Llakipish chayana kashka!…
Rinimi, Llajta, rinimi,
Karupi tukuringapa;
Mana kikin llajta shina
Kuyanguichu runataka.
(De La lengua quichua, por Juan M. Grimm.)

66

1 Коментар

  1. А есть ли переводы на Испанский или Русский? (другие языки),
    или ссылки на переводы.
    Заранее спасибо! И вообще спасибо за сайт!

Коментарі закриті.

KUPRIENKO